Artemis’ten Meryem Ana’ya
EFES ANTİK KENTİ ve AZİZ PAULOS MAĞARASI
Pagan ve klasik kent yaşamın hakim olduğu Ephesos’un Ortaçağ’daki dönüşümü

Ark. Selim MARTİN ve Ark. Ali ÖZKAN Danışmanlığında…

İngiliz araştırmacı Wood’un Artemisionu’nda başlattığı ilk kazılardan günümüze, 150 yılı aşan çalışmalarla hala araştırılmaya devam eden Ephesos, arkeoloji biliminin en önemli yerleşimleri arasındadır. Bölgede en erken buluntular 1995 yılında keşfedilen Çukuriçi Höyük’ten gelir. 2007 Yılında tekrar başlayan kazılar yerleşimin 9.000 yıl öncesine kadar gidebileceğini ortaya koyuyor. Bugün Selçuk merkezinde bir kale olarak yükselen Ayasuluk’ta ise Tunç Çağı yerleşimi belki de Hitit metinlerinin Apasas’ı konuşlanır. Kent, Artemision çevresinde MÖ 9. yüzyılda liman kıyısına, Hellenistik Dönemde ise bugünkü yerine, Panayır Dağı ve Bülbül Dağı arasındaki vadiye taşınır. Anadolu içlerinden gelen kara yollarının bitiminde yer alan Ephesos, kullanışlı liman avantajlarıyla zengin ve kalabalık bir nüfusu barındırır ve bu özellikleriyle Roma İmparatorluğu’nun Asia Eyaleti’nin yönetim merkezi olarak tanımlanır. Kent, özellikle MS I. ve IV. yüzyıllar arasında en parlak günlerini yaşar. Roma kent kültürünün kamusal mekanları, tiyatro, agora, stadion, sütunlu cadde ve meydanları, anıtsal ve zengin cepheli kütüphane binası, imparatorlara adanan tapınakları çoğunlukla bu yüzyıllar arasında inşa edilir. Limanın dolması, MS. 4. yüzyılda yaşanan deprem felaketleri ve güvenlik endişeleri ile kent küçülür. Bu tarihten itibaren Ephesos için başka bir süreç başlar. Geç Antik Dönem’de kent giderek Hıristiyanlaşır. Ayasuluk’ta İmparator Iustinianus döneminde inşa edilen Aziz Ioannes Bazilikası Ephesos’a Hıristiyan kent kimliğini tam anlamıyla kazandırır.

Ephesos her dönem güçlü bir politik merkezdir. Bu sebeple her zaman İmparatorların imar ettiği zengin yapıları ile dikkati çeker. Kilise ile imparatorların ortak hareket etmesi ile oluşan yeni toplumsal yapı da elbette Ephesos’a yansıyacaktır. Artık iyi bir Hıristiyan olan imparatorlar Ephesos’u buna göre inşa ederler.

Bu gezimizde hedefimiz pagan ve klasik kent yaşamın hakim olduğu Ephesos’un Ortaçağ’daki dönüşümünü konuşmak olacak. Kentte yaşayan “Hıristiyan amentüsünü kabul etmiş” yedi kişinin, bir mağarada ölüme terk edilmesiyle başlayıp, yüzyıllar sonra, II. Theodosius iktidarında gözlerini tekrar açtıklarında, sokaklarda İsa’ya yemin eden insanların olduğu değişen Ephesos’u şaşkınlıkla deneyimlemesinin anlatıldığı Yedi Uyurlar menkıbesindeki gibi; gözümüzü pagan kentte kapatıp, caddelerinde anıt sütunlar üzerinde kutsal Haç olan Hristiyan Ephesos’da açacağız.

Ortaçağ’da Ephesos’u konuşurken Bizans ve Aydınoğulları’nı da anacağız. Aydınoğlu İsa Bey’in inşa ettirdiği Anadolu’nun en güzel camilerinden biri olan İsa Bey Cami’ni ziyaret edeceğiz.

TUR PROGRAMI

Sabah saat 07.30’da Karşıyaka/Bostanlı İskelesi yönündeki Belediye Havaş Durağında, 08.00’da Alsancak/Lozan Meydanında gezginlerimizle buluşarak Selçuk istikametine doğru yola çıkıyoruz. Yol güzergahımızda, bugünkü gezimizin ana hedefi olan Efes Antik Kenti ve bölge tarihi hakkında bildiklerimizi gözden geçiriyoruz. Hedefimiz Bülbül Dağı ile Panayır Dağı arasında konuşlanmış antik kent…

Ephesos’a vardığımızda ilk durağımız Devlet Agorası. Burada kentin kuruluş efsanesini ve Roma İmparatorluk Dönemine değin tarihçesini konuşuyor ve Devlet Agorası’na bağlı Bazilika, Meclis binası ve Prytaneiona geçiyoruz. Devlet Agorasını Kuretler Caddesi’ne bağlayan kutsal rampa -clivus sacer’dan ilerliyoruz. Kuretler Caddesi boyunca inşa edilen, Traianus çeşmesini, Domitianus tapınağı ve çeşmesini, latrinayı, Hadrianus tapınağını konuşarak Embelos meydanına iniyoruz.

Embelos meydanında görkemli Celcus kütüphanesinde, Ephesos’un Arkaik dönemden Roma’ya entelektüellerini ve kent kültürünü konuşuyoruz. Ardından Ticaret Agorası’na ve Mermer Yol vasıtasıyla Tiyatro’ya geçiyoruz. Tiyatro oturma basamaklarından liman caddesine bakarak, kentin limanı ve Küçük Menderes’in taşıdığı alüvyonları konuşuyoruz.

Tiyatrodan sonra Meryem Kilisesi’ne yöneliyoruz. Burada Geç Antik ve Bizans Dönemi Ephesos’u hakkında bilgi alıyoruz. Adım adım kentin klasik kent dokusunun nasıl Ortaçağ’da dönüştüğünü düşünüyoruz.

Daha sonra St. Paul (Aziz Paulos) Mağarası ve ardından Yedi Uyurlar Katakombunda Hıristiyanlık Tarihi’nden ve kentin Hristiyanlaşma sürecinden, efsaneler ile gerçekleri karşılaştırarak söz ediyoruz.

Selçuk Merkezinde vereceğimiz öğle yemeği sonrası Efes Müzesi’nde eserler üzerine detaylı bilgiler ediniyoruz.

Sonraki durağımız Ephesos’un Bizans döneminde önemli bir hac merkezi olan Aziz Ioannes (St. John) Bazilikası. Burada Ayasuluk Tepesi’ne su aktaran Bizans su kemerlerini inceledikten sonra kalenin eteklerinde Aydınoğulları’nın yüz akı, İsa Bey Camii’ne uğrayarak gezimizi sonlandırıyoruz.